Met CRISPR-Cas kunnen we honger oplossen. Maar ‘t gebruiken mag niet

Bummer. Het Europese Hof besloot dit jaar dat CRISPR-Cas, een moderne veredelingstechniek waarbijdna van planten met een knipje wordt verbeterd, onder genetische modificatie valt. En dus onder veel strengere regels. Nederlandse zaadveredelaars zijn niet blij. ‘Europa wordt straks een openluchtmuseum.’

Eet je een frietje bij de McDonalds, dan is de kans groot dat de aardappels uit de koker van HZPC komen. Dit aardappelveredelingsbedrijf uit het Friese Joure kweekt nieuwe rassen en pootgoed – aardappels om mee te kweken, niet om op te eten – voor telers in zo’n 90 landen. Het maken van de perfecte aardappel is hogere wiskunde. ‘De aardappel moet lang en gelijkmatig zijn, de kleur mooi geel. Niet te vochtig zodat je ze makkelijk kunt bakken. En hij moet een goede opbrengst leveren op het land,’ vertelt ceo Gerard Backx.

En die Chinese baby’s dan?Deze week claimde een Chinese wetenschapper dat hij twee baby’s ter wereld heeft geholpen, van wie het dna is ‘verbeterd’ via de CRISPR-Cas methode. Hierdoor zouden de kindjes niet bevattelijk zijn voor hiv. Overigens heeft de wetenschapper de technische details nog niet gedeeld in een vakblad. Dus of zijn beweringen kloppen…? Even voor de duidelijkheid: in dit Forum-artikel gaat het nadrukkelijk om veredelaars die via CRISPR-Cas het dna van planten verbeteren.
Kijk hier naar een fragment uit De Wereld Draait Door over de Chinese CRISPR-Cas baby’s.

De lijst met zulk ‘supervoedsel’ is eindeloos. Zoeter, groter, langer houdbaar, meer vitamines: Nederlandse zaadveredelaars kweken al jarenlang zulke producten. Dat doen ze met allerlei zaadveredelingstechnieken, zoals kruisingen. Nieuw op veredelingsgebied is CRISPR-Cas, een methode waarmee je met een klein knipje heel gericht een specifieke eigenschap kunt ‘inbouwen’ in een plantje, waardoor die bijvoorbeeld beter bestand raakt tegen een bepaald virus. Veelbelovend. Achter de schermen wordt al volop geëxperimenteerd met deze techniek.En dát is dus een probleem geworden sinds het Europese Hof afgelopen juli bepaalde dat CRISPR-Cas onder ‘genetische modificatie’ valt. Sindsdien liggen de proeftuinen bijde Friese aardappelveredelaar stil. Alle bloed, zweet en tranen, alle investeringen voor niks.

CRISPR-Cas maakt aardappel resistent

‘Sinds 2014 werken we al samen met Universiteit Wageningen aan proeftuinen, waar we aardappelrassen kweken die resistent zijn tegen de gevreesde Phythophthora – de aardappelziekte die in 1850 de hongersnood in Ierland veroorzaakte’, vertelt Backx. ‘Deze absoluut resistente rassen zijn met nieuwe veredelingstechnieken gemaakt en mogen niet op de markt worden gebracht.’ De ondernemer kan zijn frustratie nauwelijks verbergen over de uitspraak van het Europese Hof die de proeftuinen stillegde.

Wat is CRISPR-Cas nou precies?Veredelaars kweken nieuwe gewassen via onder meer klassieke methodes. Plantjes met elkaar kruisen, de natuur zijn gang laten gaan en dan hopen dat er een mooi exemplaar bij zit. Dat kan behoorlijk lang duren. Zeg, van het kruisen tot het ontstaan van een nieuwe ras, ongeveer tien jaar. Via klassieke mutagenese – even opletten nu – wordt het dna veranderd met behulp van radioactieve straling of chemicaliën. De genen in het planten-dna worden met opzet kapot gemaakt, in de hoop dat er dan bij toeval mutaties ontstaan die de gewenste eigenschappen opleveren. Moderne mutagenesemethoden zoals CRISPR-Cas gaan nog een stapje verder. Hiermee kun je via een knipje heel gericht in het – eigen – dna van planten knippen. Op die manier breng je mutaties aan en kun je een gewas heel specifiek eigenschappen meegeven. Het kabinet-Rutte nam in het Regeerakkoord op dat Nederland zich in Europa zal inzetten voor de toepassing en toelating van nieuwe veredelingstechnieken, zoals CRISPR-Cas, mits daarbij geen soortengrenzen worden overschreden. Franse organisaties die strijden voor kleinschalige landbouw gooiden roet in het eten. Die hebben de kwestie – genetische modificatie of niet – aan het Europese Hof voorgelegd. Wil je meer weten? Bekijk dan ook dit filmpje eens

Nee, verbóden is CRISPR-CAS niet, geeft Backx toe. ‘Maar je moet nu de veiligheid van je product aantonen. En dat is een heel omslachtig en duur proces. Die marges verdienen we niet om ons dat te kunnen permitteren.’ Hij rekent hardop: ‘Om een nieuw ras te introduceren binnen Europa ben je tienduizenden euro’s kwijt per ras. Als dat nieuwe ras onder genetische modificatie valt, kost toelating miljoenen euro’s. Kijk naar onze jaarrapporten, onze winst bedraagt zo’n 6 miljoen euro. Dat geld voor dergelijke procedures hebben we gewoonweg niet.’ Mede vanwege de strenge regels worden er in Europa dan ook bijna geen genetisch gemodificeerde gewassen verbouwd.

Moeder natuur doet hetzelfde

‘De beslissing van het Hof is juridisch en politiek gedreven – niet wetenschappelijk’, zegt Arjen van Tunen, directeur van research & developmentbedrijf KeyGene, dat onderzoek doet voor grote spelers in de veredelingswereld zoals Enza Zaden en Rijk Zwaan. Volgens Van Tunen zijn de aanpassingen die via CRISPR-Cas plaatsvinden niet zo héél anders dan wat moeder natuur allemaal doet. Het dna van een tomaat telt ongeveer 1 miljard bouwstenen, met daarop de genen die de eigenschappen van de plant bepalen. ‘Met CRISPR-Cas zeg je: ‘Ik ga dat gen uitschakelen om zo de tomaat een langere houdbaarheid te geven.’ Dat is echt een minieme aanpassing. In de natuur vinden via kruisingen ook mutaties plaats. Met CRISPR-Cas gebeurt dat alleen sneller en gerichter’, aldus Van Tunen. ‘Bovendien gebruik je bij CRISPR-Cas dna dat al in de plant te vinden is. Er wordt niets van buiten ingebouwd.’ Dus: genetische modificatie? Zeker niet.

Met de veiligheid van CRISP-Cas ‘als mutagene techniek’ zit het goed, benadrukt Ernst van den Ende. Hij is directeur Plant Sciences Group bij Wageningen University en lid van het Topteam Tuinbouw en Uitgangsmaterialen. ‘In het eindproduct is geen verschil te zien met een gewas dat in de natuur tot stand is gekomen. Dat is juist het mooie van CRISPR-Cas, het is niet te onderscheiden van natuurlijke processen. Gek genoeg kijken we hier in Europa naar welke stappen zijn genomen binnen de veredeling, naar het proces. Mijn pleidooi is: kijk naar het eindproduct, of dat veilig is, en sleutel daarna aan de regelgeving.’

‘Genetische modificatie is voor de productie van medicijnen geaccepteerd, maar als het om voedsel gaat…’

Ja, natuurlijk snapt hij de angst van mensen. ‘Velen zijn bang voor een glijdende schaal. Vandaag is het het dna van planten dat wordt aangepast, morgen gaat het om dieren en overmorgen om de mens (zie ook het kader bovenaan de pagina En die Chinese baby’s?; red.). Maar vergelijkbare technieken worden al gebruikt in de medische sector. Insuline, maar ook andere medicijnen worden geproduceerd met behulp van genetisch gemodificeerde organismen. Daarvan roepen mensen: fantastisch. Maar als het om voedsel gaat, worden mensen ineens bang.’

Volgens Van den Ende snijdt Europa zichzelf in de vingers door technieken als CRISPR-Cas de facto in de ban te doen. ‘Als het gaat om duurzaamheid en klimaat, het uitbannen van honger wereldwijd, dan bieden nieuwe technieken kansen om versneld onze doelen te halen.’

Hoe groot is de Nederlandse zaadveredelingssector?Nederland is wereldwijd de grootste exporteur van zaden en jonge planten met een exportwaarde van zo’n 3 miljard euro. Als het gaat om pootaardappels is het Nederlands aandeel op de wereldmarkt maar liefst 60 procent. In Nederland zijn er ruim 250 veredelings- en vermeerderingsbedrijven, die zich richten op het ontwikkelen van nieuwe rassen en het vermeerderen (stekken) van jonge plantjes voor de land- en tuinbouw. In totaal biedt de sector ongeveer 12.000 arbeidsplaatsen. En dat is nog niet alles. Internationaal is Nederland een koploper als het gaat om het ontwikkelen van nieuwe rassen. Als je kijkt naar het aantal aanvragen voor kwekersrecht in Europa – een vorm van intellectuele eigendom over nieuwe plantenrassen – komt meer dan 30 procent van Nederlandse veredelaars, aldus cijfers van branchevereniging Plantum.

Bedrijven verhuizen nu naar Amerika

Ook het Wageningse bedrijf Hudson River Biotechnology is al een aantal jaar bezig met CRISPR-Cas. Het bedrijf veredelt onder meer afrikaantjes voor de verhoging van luteïne. ‘Dat is een natuurlijke kleurstof én een middel tegen ouderdomsblindheid’, aldus ceo Rudi Ariaans. ‘Synthetische middelen werken lang niet zo goed als natuurlijke luteïne. Via CRISPR-Cas kunnen we de bloemen zodanig veranderen dat er een hoge hoeveelheid luteïne wordt aangemaakt.’ Maar sinds de uitspraak van het Europese Hof doen ze dat niet meer in Nederland. Hudson River Biotechnology maakt de oversteek naar Amerika. ‘Wij waren sowieso van plan een laboratorium in de Verenigde Staten op te zetten, maar dat gaan we nu versneld doen. Een deel van de groei die hier had kunnen plaatsvinden, gaat straks daar gebeuren.’

Hudson River Biotechnology is niet het enige bedrijf dat Europa de rug toekeert. Er zijn er meer. Ook het Friese HZPC wil delen van de activiteiten verplaatsen. Backx (HZPC): ‘Deze techniek is voor ons, voor Europa een doodlopende weg. In landen als de Verenigde Staten, China en Argentinië zijn methodes als CRISPR-Cas wel toegestaan. De keuze is simpel: wij gaan deze technieken dan ook daar toepassen, en onze producten van daaruit naar de rest van de wereld exporteren.’

‘als je nieuwe technologie buitensluit, zet je jezelf buitenspel’

Op de langere termijn raakt Europa op achterstand, stelt veredelingsdirecteur Rik van Wijk van Hazera, onderdeel van de internationale coöperatie Limagrain. Hazera had al een onderzoeklocatie in de Verenigde Staten. ‘En die zal in de toekomst alleen maar groter worden. Als je deze nieuwe technologie buitensluit, zet je jezelf buitenspel. Europa wordt dan een openluchtmuseum. De vooruitgang buiten Europa gaat sneller dan erbinnen. Dat gaat impact hebben op de concurrentiekracht van de Nederlandse en Europese akkerbouwers en tuinders.’

CRISPR-Cas belangrijk gereedschap voor veredelaar

CRISPR-Cas zou een enorme sprong voorwaarts zijn geweest voor veel van de Nederlandse veredelaars. Van Tunen (KeyGene) vat het zo samen: ‘Het is jammer voor de consument, jammer voor de boeren en tuinders, jammer voor de hele maatschappij. Wij moeten vanuit de agrarische sector op een gezonde en duurzame manier en met minder beschikking van water en kunstmest ons werk doen. De toegang tot CRISPR-Cas wordt bemoeilijkt. Maar er komt niets voor in de plaats. Ons werk wordt bijna onmogelijk gemaakt.’

En dan hebben grotere veredelingsbedrijven nog andere potjes op het vuur. Zij zullen niet geheel ten onder gaan door het de facto verbod op CRISPR-Cas in de EU. ‘We ontwikkelen nieuwe concepten voor gewassen, testen de aantallen die nodig zijn voor kruisingen’, zegt Van Tunen. ‘Maar door CRISPR-Cas niet te gebruiken missen we wel een belangrijk stuk gereedschap.’

‘nu de toegang tot CRISPR-Cas wordt bemoeilijkt, wordtons werk bijna onmogelijk gemaakt’

Voor kleinere bedrijven wordt het lastiger om toegang te krijgen tot dit soort technologie. Van den Ende (Wageningen University): ‘Een methode als CRISPR-Cas is juist bedoeld voor alle bedrijven, groot en klein. Als CRISPR-Cas niet gereguleerd zou worden, dan zou het voor hen uiteindelijk redelijk goedkoop zijn om te gebruiken. De macht van enorme verdelingsbedrijven zoals Monsanto en Bayer wordt nu geconsolideerd. Dat lijkt me niet wenselijk.’

De ondernemers zijn in elk geval blij over een ding: dat landbouwminister Carola Schouten onlangs te kennen heeft gegeven de mogelijkheden te onderzoeken om te experimenteren met de CRISPR-Cas. Van den Ende: ‘Een mooi signaal. Momenteel oefenen landen binnen Europa druk uit om voor CRISPR-Cas een uitzondering te maken, en de gewassen die met deze techniek worden gekweekt niet onder de regulering voor genetische modificatie te laten vallen. Dat lijkt politiek het meest haalbaar. Misschien dat dat binnen drie jaar te bereiken is. Om de gehele wetgeving voor genetische modificatie te veranderen, dan ben je zo 10 jaar verder. Daar hebben we geen tijd voor.’

Op de hoogte blijven van onze leukste artikelen?Schrijf je dan gratis in voor onze nieuwsbrief.

Wil je nog meer weten over CRISPR-Cas? Bekijk dan ook dit filmpje eens