Virtual reality voor meer inclusie: 'Ik voelde zelf het ongemak'

Die collega met autisme echt begrijpen? Dat is voor veel mensen moeilijk. Ook als je gezegend bent met een flinke dosis empathie. Maar wat als je geen toeschouwer meer bent, maar deelnemer? Dan kan alles opeens op zijn plek vallen.

Zijn dat mijn vader en zusje die snacks klaarzetten? Ik zit in een keuken, mensen hangen slingers op. Als ik over mijn rechterschouder kijk, zie ik nog net mensen in de tuin zitten. ‘Alles goed?’ Een oudere vrouw met zilver haar buigt zich naar me toe en zegt dat ik niet de hele tijd op m’n hoofd moet tikken. Ik kan niks doen. Is dit mijn oma? Ze is af en toe wazig. Het is duidelijk dat ik hier niet wil zijn. Iemand laat iets vallen en het beeld begint te flikkeren. Dan komt m’n moeder binnen. Er is lawaai, te veel lawaai. Het licht is te fel, mensen vervagen, de audio is als een AM-zender. Opeens zit ik op mijn bed en is de rust weergekeerd.

Dit artikel komt uit het decembernummer van Forum, dat het thema innovatie en inclusie heeft. Gasthoofdredacteur van dat nummer is techondernemer Ruben Brave. Meer artikelen lezen uit dit nummer? Onderaan dit artikel kun je klikken op de tag Forum themanummer innovatie en inclusie, of scroll door naar de artikelen die getoond worden onder deze reportage over virtual reality.

Spannend en simpel

Anita Abaisa koppelt de koptelefoon los en helpt bij het afzetten van de VR-bril. Ik ben weer terug met echte mensen op de bank in het moderne kantoorpand Spaces in Rotterdam. Mijn ogen moeten even wennen aan de zon die door de enorme ramen valt. Op het glas staan teksten als What you see here could be your new inspiring way of working. Veel toepasselijker kan het niet voor het werk dat Abaisa doet. Haar bedrijf IBias VR (dat kort is voor I am biased, ik ben bevooroordeeld) gebruikt virtual reality, VR, om bedrijven te helpen diverser, inclusiever en gelijkwaardiger te worden.
Het concept is even spannend als simpel. Deelnemers aan de cursus, uit alle lagen van een bedrijf, kunnen kiezen uit verschillende scenario’s. Kruip in de huid van iemand die onder een ‘valse’ naam solliciteert, of iemand die net een geslachtsverandering heeft doorgemaakt en weer terugkeert op het werk. Voor mijn ervaring kiest Abaisa voor de ervaring van neurodiversiteit . Ik ‘ben’ Laya, een meisje met de diagnose autisme, op een surprise party voor haar moeder. ‘Sommige kijkers reageren heel emotioneel door de inzichten tijdens de ervaring, anderen zeggen weinig tot niks te voelen en gaan op in de technologie’, zegt Abaisa. Ze heeft alle reacties al gehoord. ‘En sommigen komen pas weken later tot inzichten.’

Abaisa kwam een jaar of vier geleden in aanraking met VR. In haar werk als adviseur leren en ontwikkelen kwam ze VR-expert Freek Teunen tegen. De Rotterdamse was nieuwsgierig naar de bril en was na een eigen VR-ervaring meteen verkocht. ‘Freek liet me de film Clouds over Sidra zien, over de Syrische vluchtelingencrisis. Het was de tijd van George Floyd en Black Lives Matter en ik wist meteen dat ik VR en maatschappelijke problemen kon combineren. Ik merk dat mensen vervelende situaties in twijfel trekken. Is het wel echt gebeurd? Lag het niet aan jezelf? Alleen als je in andermans schoenen hebt gestaan, kun je je een voorstelling maken van wat diegene doormaakt. Dat lukt niet met een powerpointpresentatie.’ Zo ontstond het idee om VR in te zetten voor meer diversiteit én inclusie bij organisaties en bedrijven. Abaisa: ‘We kennen allemaal wel de VR-bril voor spelletjes, maar wat je er daadwerkelijk allemaal mee kunt doen, dat wordt best nog wel onderschat. Zodra je een VR-headset opdoet, dan denkt je brein dat jij in die wereld zit. Je bent geen toeschouwer meer, maar deelnemer.’

‘Ik merk dat mensen vervelende situaties in twijfel trekken’

Discussies na VR

Maar één VR-filmpje kijken is niet genoeg. Wil je ervoor zorgen dat je goed omgaat met de verschillen tussen mensen op de werkvloer, dan moet je daar werk van maken, benadrukt Abaisa. ‘Je moet kijken wat mensen binnen je bedrijf nodig hebben. Worden ze wel gehoord? Hebben ze net zoveel inspraak als alle anderen?’ Die discussies moeten worden gevoerd ná de VR-ervaring. Abaisa geeft dat haar klanten altijd mee: ‘Het gaat ook om begrijpen van de termen inclusie, diversiteit en gelijkwaardigheid. Als we tien cursisten hebben, hoor je tien verschillende interpretaties.’
De Rotterdamse ondernemer is er duidelijk over: diversiteit gaat over teams met een gevarieerde samenstelling, inclusie is dat iedereen ook een stem krijgt en volwaardig mee mag doen. ‘Diversiteit is het feitelijk stuk. Ik ben een vrouw, ik ben van kleur, van Surinaamse afkomst. Dat zijn feiten. Dat breng ik mee, gelijkwaardigheid gaat over: heeft iedereen de middelen om mee te kunnen doen? Bedrijven hebben dat wel onder de knie, dat ze ‘andere’ mensen moeten willen aannemen. Bij inclusie gaat het echter nog vaak mis. Dan gaat het over wat je met mijn talenten doet, luister je ook naar mij, kan ik echt volwaardig meedoen? Als je nieuwe mensen erbij krijgt, moet je als bedrijf ook een nieuwe balans vinden.’

Blinde vlekken

Die ‘blinde vlekken’, niet openstaan voor het geluid van de ander, kan de VR-ervaring helpen wegnemen, meent Abaisa. ‘Want als mensen niet worden gehoord, lopen ze na een jaar weer het bedrijf uit. Als er geen respect, eerbied en ruimte is.’
Eeuwig zonde, want inclusie leidt tot innovatie. Voor de IBias VR-eigenaar is dat een gegeven. ‘Het blijkt uit onderzoek dat als je verschillende perspectieven aan tafel brengt, je meer breinkracht hebt, meer invalshoeken. Dan is de kans op een succesvolle uitkomst bij een uitdaging natuurlijk veel groter. Je hebt kritische noten nodig. Tuurlijk, soms zijn het moeilijke gesprekken, maar ik zeg altijd zonder klots onder de oksels geen groei.’

Invloed

Bij het bedrijf Enliven in Arnhem gaat het net even anders. Daar maakt de VR gebruik van gametechnologieën en dus kan de ‘speler’ zelf meer invloed op de scène uitoefenen. De gedachte erachter is exact hetzelfde: mensen laten voelen hoe het is om iemand anders te zijn. Of het nou gaat om slachtoffers van huiselijk geweld, mensen die worden gepest of zij die worden gediscrimineerd vanwege hun geslacht, ras of geloof.
Alex Tavassoli, oprichter van Enliven (Engels voor verlevendigen), kan daarover meepraten. ‘Ik ben van origine Iraans. Met mijn ouders en twee broers ben ik in 1995 naar Nederland gekomen, naar een klein dorpje in Noord-Limburg met heel weinig gezinnen met een migratieachtergrond.’ Tavassoli vertelt het met een soort vanzelfsprekendheid: ‘Je kunt je voorstellen dat ik in mijn jeugd met discriminatie te maken kreeg, op school, op straat en op het voetbalveld.’ Verwensingen als ‘kanker Turk’ en ‘je moet terug naar je eigen land’ kreeg hij voor zijn gevoel bijna dagelijks te horen.

En thuis was het niet veel veiliger. Vader Tavassoli was een oorlogsveteraan en gevormd door verschrikkelijke dingen die hij had meegemaakt. ‘Hij was een super liefdevolle man, maar de oorlog heeft hem veranderd.’ Ook het huwelijk van zijn ouders kende weinig liefde. ‘Mijn broers en ik zijn opgegroeid met veel huiselijk geweld.’
Voor Tavassoli kwam een eind aan die wereld door zijn keuze voor de opleiding game development in Breda. ‘Eigenlijk wilde ik, profvoetballer worden. Ik was goed, linksbenig, scoorde aan de lopende band, dribbelde als Messi.’ Maar een terugkerende blessure zette daar een streep door. ‘Dat en astma deden me uiteindelijk besluiten die droom te laten varen.’ De ceo van Enliven koos voor game development/ontwikkeling. ‘Het allerliefste wilde ik bij Pixar werken en animatiefilms maken die mensen bewegen. Vandaar de naam van het bedrijf Enliven, iets tot leven wekken.’ In 2014, zo herinnert Tavassoli zich, kwam virtual reality helemaal op. ‘En rond die tijd las ik een bericht dat huiselijk geweld meer doden tot gevolg had dan oorlogen. Destijds maakte dat een enorme indruk op me.’

Spiegel

De ondernemer bedacht het idee om VR in te zetten, zodat ouders door de ogen van een kind kunnen zien wat huiselijk geweld is en met kinderen doet. In 2015 vond hij in het ministerie van Justitie een partner. ‘Vanaf het begin had ik het idee om dit breder te trekken, naar bijvoorbeeld thema’s als discriminatie en pesten. Nu kunnen ondernemers en werknemers dat allemaal ervaren door de VR van Enliven. Om zo even in de schoenen te staan van degene die wordt gepest, buitengesloten, uitgelachen, bedreigd.

‘Je staat echt in andermans schoenen’

Steeds meer bedrijven zijn geïnteresseerd in VR als middel om de diversiteit en inclusie op de werkvloer te bevorderen, merkt Tavassoli. ‘Wat aanslaat is dat het écht een ervaring is, je begint al met jezelf in VR in de spiegel te zien. Je ziet jezelf bijvoorbeeld als kind, of een man ziet zich als vrouw. Embodiment noemen we dat, zo sta je echt in andermans schoenen.’ Een voorbeeld: mannen die met VR leren over seksuele intimidatie zijn in de ervaring kleiner en moeten opkijken tegen de ‘dader’. ‘Zoals dat vaak in het echt ook is’, aldus Tavassoli. ‘Dat perspectief is voor velen al een eyeopener. Je moet dat ongemak, als je opeens alleen met de ander in een kamer bent, ook echt voelen.’ Het leidt tot bijzondere gesprekken tussen collega’s, weet de Arnhemmer: ‘Vrouwen die zeggen, ja, dat is exact wat ik heb meegemaakt. Wat goed. Mannen die zeggen ‘gelukkig dat dit niet bij ons speelt op kantoor’. En dat vrouwen vragen ‘weet je dat zeker?’. Het leidt echt tot verandering.’

Herhaling

Net als Abaisa, benadrukt Tavassoli dat één keer een VR-bril opzetten en een scenario afdraaien, níet meteen tot een inclusiever bedrijf leidt. ‘Zo’n VR-ervaring kun je ook het hele jaar door herhalen, of onderdeel maken van je introductie voor nieuwe werknemers. Wij noemen dat embedded awareness. Beschouw zo’n VR-event niet als een uitje, maar maak het onderdeel van je personeelsbeleid.’ Beter voor je mensen en beter voor je product. Tavassoli: ‘Zorg er als ondernemer dan wel voor dat het niet bij woorden blijft. Er moet ook budget voor komen. Dat merk ik nog te vaak, dat ondernemers zeggen dat ze diversiteit belangrijk vinden, maar er geen geld in stoppen. Investeer in programma’s die leiden tot gelijkheid en inclusie en je
verdient het dubbel en dwars terug in het aantrekken en behoud van talent en hogere creativiteit en productiviteit.
We zijn er in elk geval nog niet, wil Tavassoli maar zeggen. ‘Toen ik begon ben ik ook vaak afgewezen voor banen terwijl ik aan alle vereisten voldeed. Niet eens een gesprek. Ik denk dat er nog steeds veel discriminatie op de arbeidsmarkt is.’
En zijn ouders? Hebben die ooit de VR-beleving bij Enliven gehad? Om te ervaren wat hun zoon heeft meegemaakt aan huiselijk geweld? ‘Nee, en dat vind ik ook nog steeds lastig. Heeft het nu nog zin? Mijn broers en ik zijn allang volwassen en het huis uit. Mijn ouders allang gescheiden. Het is niet meer noodzakelijk. Maar, ze weten wat ik doe en wat mij zo intrinsiek heeft gemotiveerd.’

Op de hoogte blijven van onze beste artikelen? Schrijf je dan gratis in voor onze nieuwsbrief.