‘Tijd van praten is voorbij, we moeten in actie komen’ 

Door onrust in de wereld staan Nederland en Europa voor ongekende veiligheidsuitdagingen. Tom Middendorp, voormalig hoogste militaire baas van Nederland, pleit voor snelle actie. ‘We moeten investeren in de Nederlandse defensie-industrie, en Europees samenwerken om onze veiligheid en stabiliteit te garanderen’, zegt Middendorp. ‘Helemaal zonder Amerika kan het niet, maar we moeten zelfstandiger worden.’  

Meneer Middendorp, als Rusland ons morgen de oorlog verklaart, zijn we daar klaar voor?  

Het korte antwoord is nee, niet zonder de VS. Als Nederland zijn we sowieso een maatje te klein, maar ook in Europees verband zijn we er niet klaar voor om dat zelfstandig te doen.’ 

 

Is stap één dan niet investeren in onze eigen defensie-industrie?  

‘Het gros van onze uitrusting, van ons militair materieel, kopen we internationaal in Europa en de VS. Slechts een beperkt deel komt uit Nederland. Het gaat er dus om dat we onze gezamenlijke defensie-industrie in Europa op peil brengen. Dat is misschien wel een positief effect van Trump, die Europa voor het blok stelt door te eisen dat we onze eigen broek moeten kunnen ophouden. Dat riepen zijn voorgangers ook, maar hij is daar dwingender in. Bij die Europese zelfstandigheid gaat het niet alleen om traditionele defensie-industrieën, maar ook om gerelateerde sectoren waar Defensie gebruik van maakt. Denk bijvoorbeeld aan AI. Daar moet Europa zelf kennis gaan ontwikkelen en gaan produceren.’ 

 

Bedrijven hebben orders nodig van Defensie om die producten te maken.  

‘De grotere, traditionelere defensie-industrieën zoals Damen en Thales, die weten de weg wel te vinden. En daar zie je de orderportefeuilles ook wel toenemen. Maar ik vind dat er vooral meer aandacht moet komen voor het midden- en kleinbedrijf dat heel innovatief is en een rol kan spelen. Tot nu toe koopt Defensie altijd ‘van de plank’, goede kwaliteit voor de meest voordelig prijs. Producten die al ergens ontwikkeld waren, in Europa of in Amerika. Eigenlijk nauwelijks zonder samenwerking met het Nederlandse mkb. Ik denk dat het belangrijker wordt dat mkb- bedrijven toegang krijgen tot de ‘supply chains’. Nu is het toch een erg gesloten keten. Defensie is zelf ook nog vrij bureaucratisch, en niet altijd even toegankelijk voor civiele bedrijven. Als je nagaat dat het gros van de technologie die defensie gebruikt, civiele of dual-use technologie is, dan is het dus van groot belang dat we die verbinding versterken. Voor de toekomst moet Defensie denk ik gaan kijken waar Nederland toch wat meer aan eigen ontwikkeling kan gaan doen. In de scheepsbouw doen we dat al, maar neem bijvoorbeeld de hele drone-sector die nu opkomt. In Oekraïne is een volledige drone-oorlog gaande. Er zijn drones met sensoren, sommigen zijn alleen om systemen te storen, anderen hebben wapens erop. Bij ons staat de productie ervan nog in de kinderschoenen, maar het is een groeiende hoog-innovatieve sector. Daar moeten we echt de krachten met bedrijven bundelen.’ 

 

Hoe maken we zo’n Nederlandse drone-sector dan een onderdeel van de keten?  

‘Als ik zeg dat we onze eigen broek moeten ophouden, dan bedoel ik de Europese broek. We moeten Europees denken. Hoe gaan wij die enorme versnipperde defensie-industrie die we in Europa hebben bundelen? We hebben bijvoorbeeld tientallen scheepswerven in Europa, hoe brengen we daar meer samenhang in? Als Nederland moeten we ons de vraag stellen, waar liften we mee op wat in andere landen gebeurt en waar willen we zelf een voorloperrol vervullen? Voor de eerste optie geldt: Nederland is bijvoorbeeld goed in laser-communicatie en dat zou je kunnen inpassen in de productie op Europees niveau. Voor de tweede geldt: op gebieden waar we sterk zijn, kunnen we een voortrekker in Europa worden. Dan produceer je eindproducten in Nederland en haken ander landen daarop in. De scheepsbouw is een sector waar we traditioneel sterk in zijn, maar het kan ook op andere gebieden zoals bijvoorbeeld de productie en doorontwikkeling van drones. Er zijn al plannen om ze grootschalig hier te produceren. Daar zitten dan heel veel kleinbedrijven omheen die allerlei verschillende sub technologieën leveren. Die kleinbedrijven hebben ook weer hun eigen netwerken met wetenschappelijke instituten enzovoorts en zo bouw je in feite een ecosysteem in Nederland dat die vernieuwing binnen heel korte tijd kan realiseren.’ 

 

Hoe krijgen we het mkb dan meer in beeld bij Defensie? 

‘Ik ben ook Nederlands gezant op het gebied van Europese defensiesamenwerking, en van daaruit nemen we vooral het midden- en kleinbedrijf mee naar andere landen om ze daar in contact te brengen met bedrijven in andere Europese landen, die vliegtuigen, tanks en meer bouwen. Daarbij maken we gebruik van Europese programma’s zoals het European Defence Fund die erop gericht zijn om in de ontwikkeling van toekomstige defensie-capaciteiten veel meer samen te werken. Nederland is nu eenmaal geen groot defensie-industrie-land, maar we kunnen hier wel een stukje productie inrichten. Dat moet dan onderscheidend zijn. Ik noemde al drones, maar we zijn bijvoorbeeld ook heel goed in encryption. Dat zijn dan van die niche gebieden waar je nationaal en met Defensie de krachten in kan bundelen om op Europees niveau een speler te worden. Dat is wel een langere-termijninvestering, want op korte termijn heeft Defensie vooral meer van hetzelfde nodig en zal het zaken blijven doen met de leveranciers die het al heeft, om snel de voorraden te kunnen aanvullen.’  

 

Waar hebben we de VS überhaupt nog voor nodig?  

‘Een vredesmissie zonder de VS is in elk geval nu nog niet mogelijk. We hebben hun back up nodig, anders staan we daar machteloos en krijg je een soort nieuwe Srebrenica. Het punt is dat Europa veiligheid heeft uitbesteed aan de Verenigde Staten, de productie aan Zuid-Azië en de energievoorziening aan Rusland en het Midden-Oosten. Zolang alles stabiel is, is dat geen probleem. Maar in deze grimmiger en fragmenterende wereld worden die afhankelijkheden al snel kwetsbaarheden. Europa moet die afhankelijkheid dus snel afbouwen en meer zelfvoorzienend worden. En dat vraagt om meer samenwerking en minder nationale versnippering.’ 

 

 

Waar zit de bottleneck in die samenwerking?  

‘Alle landen hebben hun defensiebudget omhoog gebracht. Ze kloppen nu allemaal bij diezelfde leveranciers aan en dan loop je tegen beperkte productiecapaciteit aan. Dus in Duitsland, de grote Kraus-Maffei’s van de wereld, die zijn nu locomotieffabrieken aan het opkopen om daar tanks te kunnen bouwen. Ik zie die omslag in de industrieën, maar het duurt wel eventjes om die productiecapaciteit op peil te brengen. Het vraagt ook enorme investeringen. Daarnaast moet je ook in pieksituaties snel kunnen opschalen, dat vraag om buffers in de vorm van voorraden of dat je meer produceert dan je op dat moment nodig hebt. Dat is niet heel rendabel, dus dat moet je ook gezamenlijk Europees kunnen financieren.’  

 

‘Wij zitten nu voor een dubbeltje, nee een stuiver, op de eerste rang.’ 

 

Het zijn wel enorme bedragen die we moeten ophoesten. 

‘Wij zitten nu voor een dubbeltje, nee een stuiver, op de eerste rang. We moeten gewoon meebetalen. Als wij onze eigen veiligheid zouden moeten financieren, moeten we een veelvoud van dat bedrag neertellen. Omdat we het Europees regelen, betalen we 2 procent van ons bbp. Welbeschouwd is dat een klein percentage, om veilig te zijn. Veiligheid is wel de basis van onze maatschappij. Veiligheid is de basis van onze economie. Zonder veiligheid is er geen vrijheid. Zonder veiligheid is er geen economisch verkeer. Zonder veiligheid ligt het hele bedrijfsleven stil.’ 

 

We hebben dus haast.  

‘Dat klopt, maar tegelijkertijd willen we pas investeren als we de urgentie voelen en iets een probleem is, maar dan ben je te laat. En dat is het dilemma wat je op veiligheidsgebied hebt; we schuiven de investeringen voor ons uit totdat er een crisis is en dan is er paniek. We zijn er niet meer aangewend om te investeren in weerbaarheid van onze supply chains. We komen uit een heel stabiel tijdperk met een grote mate van voorspelbaarheid van markten en zekerheid in aanvoerketens. Dat tijdperk stelde ons in staat alle risico’s vooraf uit te sluiten en te sturen op efficiency. Historisch gezien is zo’n rustige periode heel bijzonder. Er komt een ander tijdperk aan, vol verstoringen die we niet kunnen voorspellen, waar we ineens mee geconfronteerd kunnen worden. En dat vereist een soort incasseringsvermogen en een weerbaarheid om daar snel op te kunnen inspelen. We moeten weer leren omgaan met onzekerheden en onze aanvoerketens weerbaarder maken. Ik praat niemand angst aan en we moeten onszelf ook niet de put in praten. Ik denk altijd in oplossingen en kansen en dat hebben we de komende tijd enorm nodig.’  

‘Bedrijven moeten leren omgaan met constante veranderingen’

 

U waarschuwt ook bedrijven om meer werk te maken van hun weerbaarheid.  

‘Veel bedrijven zijn zich al meer bewust van mogelijke risico’s. Overstromingen in Azië kunnen aanvoerlijnen verstoren, schepen met producten kunnen worden aangevallen, en landen kunnen vechten over essentiële grondstoffen. Bedrijven moeten meer rekening gaan houden met fysieke risico’s zoals overstromingsgevoelige locaties, en zich beschermen tegen cyberaanvallen uit Rusland. Oorlog is niet alleen fysiek, maar ook online. Het belangrijkste is, wees niet te afhankelijk van één partij, leg voorraden aan en verduurzaam. Op missies heb ik geleerd om snel te schakelen van bureaucratie naar slagvaardigheid en om te gaan met constante veranderingen. Die mentaliteit moet ook in het bedrijfsleven en heel Nederland worden ingevoerd. We moeten ons mentaal voorbereiden op mogelijke tegenslagen. We zijn verworden tot managers van processen, resources en winstmodellen. We zullen weer meer ondernemers moeten worden en met risico’s leren omgaan. We hebben in zo’n voorspelbaar tijdperk geleefd dat we in spreadsheets heel nauwkeurig konden uitstippelen wat het volgende kwartaal zou opleveren. Investeerders stoppen pas één cent ergens in als ze zeker weten dat er klanten zijn, dat het product werkt en dat alle risico’s zijn gemitigeerd. Dat kunnen we ons niet meer veroorloven.  

 

Dat klinkt pessimistisch.  

‘Ik zie de leiders van multinationals, van grote organisaties nu wel nerveus worden vanwege de grote onzekerheid. Er komen ook grote veranderingen aan, klimaatverandering, groei van de wereldbevolking, fragmentatie in de wereldpolitiek. Dat zorgt voor frictie, voor instabiliteit op het wereldtoneel. Dat is een somber plaatje, maar het maakt mij niet pessimistisch. Ik heb een groot vertrouwen in onze overlevingskracht en ons innovatieve vermogen. Nederland kan een groot verschil maken, als we vol inzetten op onszelf grondstofonafhankelijk te maken. Circulair worden. Daarmee verminderen we onze kwetsbaarheid. Als we toekomstbestendig willen zijn, moeten we minder afhankelijk zijn van grondstoffen die alleen maar schaarser worden en meer strijd opleveren. Hoe kleiner onze footprint hoe minder kwetsbaar we zijn in dit geopolitieke krachtenveld. We hebben een enorme kennis op voedselgebied, op watergebied, hoe zetten we die om in producten die toekomstbestendig zijn? Dat vereist innovatie op klimaatbestendigheid, op levensduurverlenging, op hergebruik en op het gebruik van alternatieve minder zeldzame grondstoffen. Op die manier zorgen we voor een houdbare toekomst. Voor mijn kleinzoon, voor al onze kleinkinderen.’ 

 

 

 

Middendorp heeft de bijnaam De Klimaatgeneraal, maar hij roept op tot weerbaarheid tegen veel meer dan alleen klimaatverandering‘Ik maak onderscheid tussen dreigingen op korte en lange termijn. Momenteel moeten we ons weerbaar maken tegen Trumps nieuwe Amerika, de agressie van Poetin, de zich ontwikkelende handelsoorlogen. Op de lange termijn komen er grotere veranderingen aan zoals klimaatverandering. Zo begint door het smelten van het arctisch gebied een jacht op grondstoffen. In Afrika en het Midden-Oosten dwingt droogte de mensen naar de steden, waar geen werk is en extremistische organisaties handig inspelen op die frustratie. Het zijn tikkende tijdbommen.Voor alle dreigingen geldt dat we als burgers en bedrijven moeten schakelen. Ik heb in mijn boek De Vredesparadox tips staan hoe dat kan. Het is beetje naar het voorbeeld van de brochures in Finland en Litouwen die waarschuwen om weerbaar te zijn voor verstoringen. Denk daarbij aan overstromingen, hybride sabotageacties, hackers aanvallen op ons elektronisch geldverkeer of de stroomvoorziening en zelfs verdergaande agressie van Rusland. Scenario’s die dichterbij komen en waar de overheid ons niet continu tegen kan beschermen. Zo heb ik zelf ook sinds kort een noodpakket in de kast, met batterijen, water, contant geld, dat soort dingen. Zonder paniek te zaaien, wil ik iedereen vragen na te denken over wat er mis kan gaan. Overstromingen, dataverkeer dat uitvalt, dat je een tijd zonder stroom zit, oorlogsdreiging. Weet jij wat je in dat soort gevallen moet doen?’  

 

‘Hang foto van je kleinkinderen in de boardroom’Tom Middendorp heeft een tip voor alle ceo’s: hang een foto van je kleinkind(eren) in de boardroom. ‘We zijn te veel met de korte termijn bezig. Ik zeg ook wel eens tegen ceo’s ‘Hang die foto op en denk bij ieder besluit, in hoeverre help ik hiermee mijn kleinkinderen? Dan dwing je jezelf verder te kijken dan de volgende kwartalen. Ik heb een prachtige kleinzoon en hij heeft voor mij een compleet nieuwe wereld geopend. Ik had nooit gedacht dat zo’n klein mannetje mij zo in zijn zak zou steken. Tegelijkertijd maakt me dat meer gedreven om mijn boodschap over weerbaarheid, klimaat en veiligheid uit te dragen. Het gaat over de toekomst van hem, van al onze kleinkinderen en ik schaam me voor de erfenis die wij achterlaten.’ 

 

 

Ook in de podcast:Dit artikel is gebaseerd op een interview dat is gehouden met generaal b.d. Tom Middendorp voor onze podcast Haagse Bluf. Hier zijn twee afleveringen van gemaakt. Deze en alle andere afleveringen – over veel uiteenlopende ondernemersonderwerpen – zijn te beluisteren via uw favoriete podcastapp of via www.opiniebladforum.nl